De 17e eeuw

Een bekende Engelse schrijver vroeg zich eens af: Assyriërs en Babyloniërs zijn er geweest, Perzen en Romeinen. Maar ze gingen voorbij. Waar zijn ze nu? Maar het volk der Joden lijkt onsterfelijk. Hoe komt dat?

   Joodse kundigheid   

In de geschiedenis hebben Joden altijd een grote bijdrage geleverd aan de handel, de economie, wetenschap en kunst. Als je erop gaat letten, zie je het: in de landen waar veel Joden wo(o)n(d)en is (was) vaak grote welvaart. Joden hebben veel invloed (gehad) op het handelsverkeer, op de financiën. Ze brengen verbindingen tot stand met andere delen van de wereld. Veel Nobelprijswinnaars zijn Joden of van Joodse afkomst. Joden hebben veel uitvindingen gedaan op medisch gebied. Dat zien we ook nu nog in de moderne staat Israël. Door hun grote kennis en bedrevenheid hebben de Joden helaas ook vaak jaloezie opgewekt bij de bevolking. En daardoor ontstonden weer vervolgingen. Maar met het aanbreken van de 17e eeuw lijkt het allemaal wat beter voor de Joden uit te pakken…

   De gouden eeuw   

Aan het einde van de 15e eeuw werden de Joden massaal verjaagd uit Spanje en Portugal. Een aantal van hen (en hun nakomelingen) kwam naar Nederland. Dat waren vaak marranen. Zo heetten Spaanse Joden die onder dwang - en alleen in naam - christen waren geworden, maar toch hun eigen godsdienst bleven belijden. Deze noemt men: Sefardische Joden (‘Sefarad’ betekent: Spanje). Ze waren actief als kooplieden en handelaars. Eerst waren ze niet zo welkom in Amsterdam, maar wel in omringende steden. Immers, het Protestantisme was toen de officiële godsdienst in Nederland. Na 1619 werd men wat soepeler tegenover de Joden: ze mochten zich vestigen in de steden, maar hadden niet dezelfde rechten als de burgers.

► Joden in de synagoge (Tekening Rembrandt)

Later kwamen ook vluchtelingen uit Duitsland: Asjkenazische Joden. Ze deden volop mee: ze waren actief in de industrie, er waren veel Joodse artsen, ze zorgden voor toenemende welvaart in ons land. Veel Joden werkten mee aan de Oost-Indische Compagnie. Ze werden dus niet opgesloten in getto’s, er waren geen ongegronde beschuldigingen tegen de Joden. Een gouden eeuw dus, ook voor de Joden…

   Oost-Europa   

In die tijd was er een heel groot land in het oosten van Europa: Polen. Het was veel groter dan tegenwoordig. Ook delen van (wat nu heet) Oekraïne en Wit-Rusland hoorden erbij. Polen was toen echt een toevluchtsoord voor de Joden. Ze waren vaak gevlucht uit naburige landen, zoals Bohemen, Duitsland, Italië, Spanje en de Krim. Of werden juist aangetrokken door de vele mogelijkheden om mee te doen met de economie en de buitenlandse handel. En ook hier kon je weer zien: veel Joden in het land, dan ook grotere welvaart. Zelfs was Polen in die dagen het meest welvarende land van Europa. Er waren zeker wel hier en daar opstootjes waarbij Joodse slachtoffers vielen. Maar in het algemeen werden Joden gewaardeerd in de samenleving, ze speelden een grote rol vanwege hun capaciteiten. Totdat…

   Pogroms   

In 1648 opende de kozakken-hoofdman Chmelnitski een grote aanval op de Joden. In het oosten van het land werden hele Joodse gemeenschappen uitgeroeid. Sommigen konden hun leven redden door christen te worden. Anderen werden als slaaf verkocht. Veel Joden vluchtten naar het westen van het land, maar ze werden gevolgd en ook daar op grote schaal vermoord. Dit was de eerste ‘moderne’ pogrom; er kwamen meer dan 100.000  joden om – en dat is een lage schatting. Joden werden tot in de synagogen toe vermoord, waarna de gebouwen werden vernietigd. Dit alles gaf een grote schok onder de Joden. Een ingrijpende gebeurtenis! Aan die tijd herinneren vele verhalen en gedichten.

In het midden van de 17e eeuw werden ook in Engeland de Joden weer toegelaten. Het leek in sommige landen dus de goede kant op te gaan. Zouden er minder vervolgingen komen? Zouden de Joden dan eindelijk als ‘volwaardig’ volk worden beschouwd en gewoon in de samenleving kunnen meedoen? Ochtendgloren?

   Wist je dat...   

• In de zeventiende eeuw 80% van alle Joden in de wereld in Polen woonden?
• pogrom (погром) een Russisch woord is, dat 'vernietiging' betekent?